Gedreven door verbazing
Over Ad van Liempt
Grensverleggend is zijn werk niet, maar veelzijdig en omvangrijk wel: televisiemaker Ad van Liempt schrijft sneller dan zijn schaduw. Altijd op zoek naar wat de mens beweegt en met een bijzondere interesse in de oorlog. Want 'in de oorlog wordt al het menselijke uitvergroot'.
Volkskrant, 28-10-2014, Auteur: Sander van Walsum
Verbazing is de bron van het omvangrijk levenswerk van schrijver en gewezen programmamaker Ad van Liempt. Hij verbaasde zich erover dat Nederland zo kort na Tweede Wereldoorlog, nog niet bekomen van uitputting en verwoesting, ten strijde trok tegen de Republiek Indonesië. Hij verbaasde zich over de ambtelijke onverschilligheid die overlevenden van de Holocaust na terugkeer in Nederland ten deel viel. Over het feit dat mensen tijdens de Duitse bezetting tegen betaling van een paar gulden informatie verstrekten over de verblijfplaats van Joodse landgenoten - om het kopgeld in het dichtstbijzijnde café om te zetten in drank.
Op de verbazing volgde, als vanzelf, het boek, zegt jeugdvriend (en oud-collega bij het Utrechts Nieuwsblad) Gerard Veerkamp. 'Hoe vaak ik Ad niet heb horen uitroepen: 'hé, is daar nog geen boek over geschreven?' Dan kon je er donder op zeggen dat dat boek er binnen afzienbare tijd alsnog kwam. Want Ad schrijft ongelooflijk snel', zegt Veerkamp. 'Sneller dan zijn schaduw', weet zijn uitgever Plien van Albada (Balans). Weinig van haar auteurs zijn zo productief en zo veelzijdig. Hij tekende de geschiedenis op van Het Journaal. Hij verdiepte zich in het conflict, midden jaren negentig, tussen procureur-generaal Arthur Docters van Leeuwen en toenmalig minister van Justitie Winnie Sorgdrager. Hij reconstrueerde de Nederlandse voetbalcompetitie 1957/'58, die culmineerde in het landskampioenschap van DOS - een van de voorgangers van FC Utrecht, de club waarmee Van Liempt zich nog altijd innig verbonden voelt.
Maar de Tweede Wereldoorlog en zijn nasleep - ook in voormalig Nederlands Indië - vormen toch de hoofdthema's van zijn oeuvre. 'In de oorlog wordt al het menselijke uitvergroot', zegt Van Albada. 'De oorlog herbergt dus de thema's die Ad het meest interesseren.' Op dit moment werkt hij aan een boek over de Utrechtse Maliebaan waar tijdens de Duitse bezetting alle uitersten van die tijd samenkwamen: van het hoofdkwartier van de NSB tot het aartsbisschoppelijk paleis en van de lokale SD-centrale tot bolwerken van het verzet.
'De vraag 'wat beweegt de mens' heeft Ad altijd sterk beziggehouden', zegt Carel Kuyl, mediadirecteur van de publieke taakomroep NTR en voormalig collega van Van Liempt bij NOS Laat en Nova. 'Het kwaad fascineert hem, maar hij heeft ook oog voor het goede in de mens.' De aanhoudende blootstelling aan oorlogsellende en menselijke zwakheid heeft hem niet cynisch of neerslachtig gemaakt, weet vriend en oud-collega Tony van der Meulen (voormalig hoofdredacteur van De Tijd en Brabants Nieuwsblad). 'Hij heeft eerder een ironische kijk op de medemens.'
Indringer
Maar is de autodidact Van Liempt ook een historicus? 'Formeel is hij dat natuurlijk niet', zegt emeritus hoogleraar Cees Fasseur, de biograaf van - onder anderen - koningin Wilhelmina en oorlogspremier Pieter Sjoerds Gerbrandy. 'In die zin dat hij niet een wetenschappelijke opleiding als historicus heeft genoten. Dat doet uiteraard geen enkele afbreuk aan zijn grote verdiensten voor de popularisering van de geschiedenis. En zei Johan Huizinga al niet dat geen wetenschap de deuren zo wijd heeft opengezet voor buitenstaanders als de geschiedenis? Toch zullen er ongetwijfeld vakgenoten zijn die hem als een indringer zien. Ikzelf voel die bezwaren niet. Van Liempt heeft een heel plezierige penvoering. En als ik zijn boeken lees, heb ik niet de neiging om voortdurend naar het rode potlood te grijpen.'
Soms schiet Van Liempt in zijn hang naar popularisering wat door, meent Fasseur. 'Zo had ik zelf niet zoveel behoefte aan die uitzending in het format van het NOS Journaal over de eerste politionele actie, in 1947. En van zijn project De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen vroeg ik mij af: had je dat nou niet aan een historicus met museale ervaring kunnen overlaten? Maar dat zijn slechts kanttekeningen bij activiteiten waarvoor ik verder veel waardering heb.'
Grensverleggend is het werk van Van Liempt niet. Hijzelf stelt zich slechts ten doel 'de kleilaag tussen wetenschap en publiek' weg te bikken. Met die taakopvatting komt hij ook maar zelden in botsing met beroepshistorici - en al helemaal niet met het publiek. 'Ik ben weleens met Ad mee geweest naar een lezing', zegt Tony van der Meulen. 'Na afloop werd hij belaagd door bejaarde groupies die hem dagboeken en schriftjes uit de oorlog wilden laten zien. Het is ongelooflijk hoe geduldig hij daar het hoofd aan biedt. Op dat moment had ik daar minder waardering voor, want het glas wijn dat we nog samen hadden zullen drinken, is er jammerlijk bij ingeschoten.'
Hooguit oogstte Van Liempt enig weerwerk met zijn vaststelling dat de Nederlandse economie gedurende de eerste jaren van de Duitse bezetting floreerde. Die voorstelling van zaken, hoe stevig de statistische onderbouwing ook is, staat nu eenmaal op gespannen voet met de herinneringen die oudere Nederlanders aan deze episode hebben. Psychiater Carla Rus, dochter van een Zeeuwse verzetsman, verweet Van Liempt dat hij de keuze tussen 'goed' en 'fout' als de uitkomst zag van een min of meer toevallige samenloop van omstandigheden en niet als de uitkomst van een indringend gewetensonderzoek. Tot grotere controverses hebben de publicaties van Van Liempt zelden aanleiding gegeven.
Dat geschiedenis in zijn leven zo'n grote rol zou spelen, lag niet in de lijn der verwachtingen toen hij in de jaren zestig het Utrechtse St. Bonifatius Lyceum bezocht. Van het gezin waarin Van Liempt opgroeide was hij - de jongste - de enige 'die kon leren'. Geschiedenis was geen thema aan de keukentafel van zijn ouderlijk huis. En van de docent geschiedenis op het gymnasium ging evenmin een positieve prikkel uit, herinnert jeugdvriend Gerard Veerkamp zich. 'Die man ging niet voor niets als 'de Big' door het leven. Generaties leerlingen maakte hij het leven zuur, niet alleen met enkele delen van het uitermate vervelende standaardwerk De geschiedenis van de mensheid, maar ook omdat hij foute antwoorden van leerlingen altijd bulderend bekritiseerde.'
Meer belangstelling had de jonge Van Liempt voor voetbal, kaarten en tafeltennis - een sport die hij op hoog niveau bedreef, en waarin hij voor iemand van zijn leeftijd (65) en gewicht (onbekend) nog altijd een opvallende souplesse aan de dag schijnt te leggen.
Van Liempt ging in Utrecht klassieke talen studeren maar hield dit snel voor gezien. 'Het was 1968', zei hij later over het vroege einde van zijn academische loopbaan. 'Ik werd helemaal gek van het feit dat de wereld in brand stond en wij ons met Plato moesten bezighouden'. Hij vond emplooi als leerling-journalist bij de Utrechtse krant Het Centrum. Hij begon in november 1968. In de Verenigde Staten versloeg Richard Nixon zijn Democratische rivaal Hubert Humphrey bij de presidentsverkiezingen. Van Liempt mocht die dag een bericht bewerken van een aanrijding bij Bunnik.
Teamspeler
In 1971 werd Het Centrum, inclusief (sport-) verslaggever Ad van Liempt, overgenomen door het Utrechts Nieuwsblad. Hij werd chef nieuwsdienst, stapte over naar de televisie, waarvoor hij onder andere werkte als chef Binnenland van het NOS Journaal, chef van Studio Sport, eindredacteur en chef van NOS Laat en Nova. Zijn finest hour bij de televisie beleefde hij als bedenker (en uitvoerder) van het geschiedenisprogramma Andere Tijden, waarvoor hij in 2001 met de Zilveren Nipkowschijf werd gehuldigd en producent van de twaalfdelige reeks De Oorlog.
'Als leidinggevende beleefde hij niet zijn gelukkigste jaren', zegt Carel Kuyl. 'Als teamspeler is Ad geweldig. Maar hij is niet de man die, als het nodig is, met de vuist op tafel slaat en zegt: zo gaan we het doen. Hij was de man van de harmonie. Hij wilde vooral het goede zien in de bijdragen van zijn redacteuren en niet het slechte. Dat leverde niet altijd de beste kwaliteit op. Daarvan was Ad zich overigens terdege bewust.'
Als leidinggevende gaf hij blijk van een vaderlijke taakopvatting, zegt Veerkamp. 'Toen een televisieploeg van Andere Tijden afreisde naar Indonesië, kwam hij naar Schiphol om ze uit te zwaaien. Hij vond dat je als chef het hardst van allemaal moest werken, dat je als eerste op de redactie moest zijn en als laatste moest vertrekken. 'Daar ben ik nogal ouderwets in', zei hij.'
De meest ingrijpende gebeurtenis in zijn leven was - denkt Veerkamp - het ongeluk waarbij zijn dochter Marieke eind jaren tachtig betrokken raakte. 'Ze was 13 toen het gebeurde. Maanden lag ze in coma. Haar kortetermijngeheugen heeft zich nooit meer hersteld.' Van Liempt legde zijn functie als chef Studio Sport neer om vaker bij z'n dochter te kunnen zijn. 'Elk weekend is Marieke nog bij Ad en Joke, zijn vrouw. Als FC Utrecht thuis voetbalt, gaan ze naar de Galgenwaard.'
Van Liempt was jarenlang commissaris bij zijn geliefde voetbalclub en deed de communicatie. Van het meest zichtbare privilege dat deze functie met zich meebracht, een zitplaats in de ereloge, heeft hij nooit gebruik willen maken. 'Hij is bij zijn maten in vak P gebleven. Daar gedraagt hij zich, zijn Borsalino op zijn hoofd, als rechtgeaard Utrecht-supporter: vaak mopperen en alleen juichen als daar een goede reden voor is. Als Ajax met spreekkoren wordt onthaald, voelt hij plaatsvervangende schaamte. Maar hij zal de wedstrijd er niet om mijden. FC Utrecht is nu eenmaal zijn club.'
Van Liempt zal blijven schrijven, daarover is iedereen die hem kent het eens. Misschien wat minder veel en misschien zal de nadruk wat minder op de oorlog komen te liggen. Maar de behoefte om te schrijven is even onuitputtelijk als zijn verbazing. Hij is een leraar, die mensen deelgenoot wil maken van zijn fascinatie voor het verleden. Maar een dominee is hij niet, zegt Tony van der Meulen. 'Hij heeft geen boodschap voor de mensheid. Hij zou zich dood schrikken als je naar zijn missie zou informeren.'
Verliempt
In 2010 ontving Ad van Liempt de Ere Nipkowschijf voor zijn hele oeuvre. Bij de prijsuitreiking moest juryvoorzitter Henk van Gelder hem echter laten weten dat hij het beeldje nog niet mee naar huis kon nemen omdat zijn naam er verkeerd opstond: 'Verliempt' . Van Liempt vond een Nipkowschijf met een foutje echter 'leuker dan eentje waarop alles klopt'. Bovendien had hij in 2001 al een Nipkowschijf voor Andere Tijden ontvangen. Die had, vertelde Van Liempt, de redactie glans gegeven totdat hij tijdens een potje voetbal sneuvelde 'door een onbeheerste actie van een van onze meest talentloze spelers'.
1949 Geboren in Utrecht (op 21 mei)
1968 Dagblad Het Centrum
1971 Utrechts Nieuwsblad
1982 Chef binnenland NOS Journaal
1986 Chef Studio Sport
1989 NOS Laat/ Nova / NOS Evenementen
1999 Andere Tijden/De Oorlog
2006 Bijzonder lector onderzoeksjournalistiek op televisie aan de Hogeschool Utrecht.
2011 In 2011 kende de Universiteit van Amsterdam Van Liempt een eredoctoraat toe.
zie ook: advanliempt.com
Oorlog, voetbal etc
Ad van Liempt is (co-)auteur van bijna twintig boeken over de meest uiteenlopende onderwerpen. Een kleine greep:
- Media Live! Macht, missers en meningen van de nieuwsmakers op tv (1995, met Charles Groenhuijsen) ; Het journaal: achter de schermen van vijftig jaar televisiegeschiedenis (2005)
- Oorlog De drogist: hoe een verzetsheld na de oorlog in ongenade viel (2013) ; Na de bevrijding: de loodzware jaren 1945 - 1950 (2014)
- Sport DOS: het wonder van Utrecht: reconstructie van de voetbalcompetitie 1957/1958 (2008); Studio Sport 50 jaar: sportverhalen van toen en nu (2009, met Jan Luitzen)
Carel Kuyl Voormalig collega van Van Liempt bij NOS Laat en Nova : Hij was geen man van de vuist op tafel, hij was een man van harmonie