Duivels Dilemma
Auteur: Peter Bak. Uitgeverij: Verloren. ISBN: 9789087047900. 204 pagina’s, paperback met zwart-wit foto’s, uitgebreide bronvermelding en een namenregister. Prijs: €19,-
Carla Rus
Afgelopen 25 september kwam het langverwachte boek van Peter Bak uit over de doodstraf van 23 verspreiders van verzetsblad Trouw. Een indrukwekkend boek over het ultimatum dat door de Duitsers aan Trouw werd gesteld. De Trouwtop zou tot 9 augustus 1944 de kans krijgen te stoppen met de illegale krant, in ruil voor het niet doorgaan van de executie van 23 verspreiders van Trouw. Het boek begint heel handig met een stamboom van de familie Speelman. Er komen in het verhaal namelijk nogal veel Speelmannen voor.
Bak schrijft smeuïg en met veel suspense, zodat het boek als een roman leest. Soms te smeuïg wat mij betreft, omdat het over echte mensen met echte nabestaanden gaat. Hij geeft vaak opvallend stellige persoonsbeschrijvingen. Dat maakt het boek levendig, maar in mijn optiek leeft Bak zich vaak toch te weinig in de verzetsstrijders in. Zeker als deze in zijn ogen tot de bad guys onder de verzetsstrijders horen. Zo schrijft Bak zonder enige empathie over het doorslaan van de Zeeuwse Fré Bakker tijdens het verhoor door Erich Gottschalk in de SD-gevangenis in Haaren. Namelijk dat hij ‘helemaal leegloopt’. Zo is het niet gegaan, weet ik uit mijn onderzoek voor Breekbare helden/ het verzet in Zeeland 1940-’44 (2019). Drie andere Zeeuwen hadden al vóór de arrestatie van Bakker doorgeslagen over de pilotenhulp, het wapenbezit, de verspreiding van Trouw en de naam van de Kees de Graaff uit Goes (één van de 23). Zij behoorden tot de groep van vijftien man (geen tien man, zoals Bak stelt) van de spionagegroep van mijn vader Jaap Rus, die tegelijkertijd in Haaren opgesloten zaten. Fré Bakker werd dus al bij het eerste verhoor geconfronteerd met een vrij compleet plaatje.
Verder stelt Bak dat Bakker zélf aangeboden zou hebben om mee te werken met de SD. Ook dat klopt niet. Gottschalk moest tijdens meerdere Dauervernehmungen eerst al Bakkers tanden en kiezen uit zijn kaken slaan en hem met de dood bedreigen voordat Bakker brak. Pas toen Gottschalk dreigde Bakkers familie iets aan doen, is Bakker overstag gegaan.
Eik Speelman – die door de Trouwtop als dé grote verrader werd gezien – wordt door Bak getypeerd als een wat lichtzinnige, avontuurlijke man bij wie het echte verzetshart ontbrak. Bak neemt hierbij volledig het beeld over van hoe er toendertijd door de Trouwmedewerkers tegen Eik Speelman werd aangekeken. Trouwmedewerkers die volkomen van slag waren door de dood van hun 23 collega’s en dus niet meer neutraal konden oordelen. Het lijkt of Bak – om dit beeld nog eens extra te versterken – van Eik Speelman speciaal een bijpassende foto heeft gezocht waarop Speelman frivool naast een dure auto staat. Na de oorlog heeft de Trouwtop overwogen Eik Speelman voor het gerecht te slepen, maar dit uiteindelijk toch niet gedaan. Maar Bak laat achterwege te vertellen dat de Trouwtop wel tot tot twee keer toe onbarmhartige rechtszaken tegen Fré Bakker voerde, waardoor Bakker niet alleen in de oorlog in de Duitse gevangenis heeft gezeten, maar ook na de oorlog ruim twee jaar in de Nederlandse gevangenis.
Het is begrijpelijk dat er vlak na de oorlog behoefte was om in termen van goed en kwaad te denken, ook onder verzetsstrijders. Maar na 75 jaar wordt het toch tijd om met meer compassie naar mensen zoals Fré Bakker en Eik Speelman te kijken. Tenslotte weet niemand van zichzelf hoe hij zal reageren als hij wordt gemarteld en/of als er wordt gedreigd dat je familie iets wordt aangedaan.
Bak ontrafelt stapje voor stapje wat er mogelijk is gebeurd op die 9e augustus en in de aanloop hiertoe. Hoewel er sprake is van tegenstrijdige verklaringen en de smoking gun ontbreekt, pleit Bak met veel verve dat dit ultimatum fake was. De verklaring van Bak dat de Trouwverspreiders zo’n extreem hoge straf kregen, is dat Trouw zich in juni ’43 loyaal aan het gewapende verzet had verklaard vanwege de aanvallen op distributiekantoren. Bij deze verklaring kun je echter vraagtekens zetten. Immers, bij de tegelijkertijd in Haaren opgesloten leden van spionagegroepen waar wapens bij waren gevonden werd hun doodstraf omgezet in een tuchtstraf. Terwijl gewapende leden van spionagegroepen achter het front door de Duitsers – sinds de hulp van de franc tireurs in Frankrijk aan de geallieerden – als zeer gevaarlijk werden beschouwd. Het is dus onlogisch dat de spionageleden niet, maar de Trouwverspreiders wel werden geëxecuteerd.
Het boek vormt een uitdaging om als lezer mee te denken of het ultimatum nu wel of niet fake is geweest. Ik ben er zelf niet geheel van overtuigd dat het fake was en heb ook wat alternatieve verklaringen bedacht waarom de straf zo bijzonder hoog is uitgevallen. Aan u om ook te oordelen.