Hoezo rationeel? Het zijn de dierlijke driften, sufferd!

Door Carla Rus

De kredietcrisis verklaard door een psychiater. De bankier als Bokito.

In: Het financieel dagblad. Weekend special. 20 december 2008

Als oorzaak van de huidige financiële crisis wordt vaak de eigenschap hebzucht genoemd. Sommige commentatoren refereren aan The Selfish Gene naar het boek van de Amerikaanse bioloog Richard Dawkins uit 1976. Het zelfzuchtige gen dat juist omdat het zich slechts bekommert om zijn eigen voortbestaan ons evolutie en vooruitgang heeft gebracht. Maar zij vergeten dat evolutionair hoogstontwikkelde diersoorten die groepsgewijs leven, zoals mensen, zorg voor elkaar hebben. Sociaal handelen en altruïsme is geen luxe. Hoe heeft het dan toch kunnen gebeuren dat ontwikkelde exemplaren van onze diersoort hun zorgplicht verwaarloosden?
Daarvoor moeten we teruggaan in de geschiedenis. De grondvesten van de financiële cultuur zijn rond 1870 in de VS gelegd. Een aantal bankiersfamilies bundelden hun krachten. De Warburgs, de Rothschilds en andere. Later sloten rijke bankiersfamilies als de Morgans zich hierbij aan. Dit machtsbolwerk van de puisant rijken der aarde had grote politieke invloed. Zij zorgden voor de oprichting van de Federal Reserve Board. Hun nazaten en opvolgers regeren nog steeds op Wall Street en fungeren met elkaar als een modern feodaal stelsel.
In deze relatief van de buitenwereld afgesloten dynastie kunnen ideologieën over de vrije markt betrekkelijk onbegrensd tieren. Sterke en soms tirannieke mannen geven als godfathers leiding aan dit imperium. Ze streven continuïteit en liefst expansie na. Narcisme en mannelijke hormonen leiden tot imponeergedrag en het nemen van grote risico’s, soms te groot. Vroeg of laat willen de kleinere jongens op deze grote broer lijken. Sociaal-psychologisch is er dus sprake van identificatie en conformeringsmechanismen.
Aan conformeringsmechanismen kun je je niet gemakkelijk onttrekken. Klanten en aandeelhouders lopen weg als andere banken hogere rendementen bieden. En als bestuurder is het moeilijk je als enige te onttrekken aan de cultuur van steeds hogere bonussen..
Conformeringsmechanismen kunnen het verstand van hoog-intelligente mensen verblinden, zo is bekend uit sociaal-psychologische testen. Deze mechanismen verklaren het collectief verlies aan historisch inzicht, het kortetermijndenken, het irreëel optimisme en het met zijn allen verhandelen van risicovolle producten bij mannen aan de top van de financiële sector.
Als psychiater kan ik niet anders dan concluderen, dat er sprake was van collectieve bewustzijnsvernauwing en dat bestuurders fantasie en werkelijkheid niet meer van elkaar konden onderscheiden. Alleen zij die psychologisch sterk genoeg in hun schoenen stonden en op eigen intuïtie durfden te blijven varen, konden de collectieve verleidingen weerstaan. De anderen bevonden zich met elkaar in een schip dat onvermijdelijk op ramkoers zat. De realiteitszin ontbrak om het te keren.
Emotionele motivering van beslissingen vindt plaats in fylogenetisch oudere delen van de hersenen waar primitieve overlevingsdriften en dierlijke emoties zijn gehuisvest. Wanneer dit deel van de hersenen de boventoon voert, worden minder evenwichtige beslissingen genomen dan wanneer deze beslissingen aangestuurd worden door nieuwere hersendelen. Zo zorgt de nieuwere prefrontale cortex voor planning, begrenzing en gewetenskwesties.
Bij jongere kinderen is de prefrontale cortex nog onvoldoende ontwikkeld en zien we vaak gedrag waarbij primitieve emoties de boventoon voeren. De rijping van dit deel van de hersenen kan duren tot ver in de adolescentie.
Wanneer bij volwassenen dierlijke overlevingsdriften de boventoon voeren, bestaat het gevaar dat de nieuwe hersenen vals wordt ingezet om deze archaïsche gevoelens te rationaliseren. Dit type gedrag uit zich vaak door een gewichtige toon en onnodig ingewikkelde redeneringen, terwijl de onderliggende emotionele motieven van kinderlijk egocentrisme en eigen positieverwerving getuigen. Soms komen hier haantjesgevechten uit voort, waarbij de vechtersbazen doen voorkomen of het over de inhoud gaat, terwijl objectief gezien het zakelijke doel juist uit het oog wordt verloren.
En nog is dat niet het hele verhaal. De bankiers hebben met de whizzkids, die de nieuwe financiële producten bedachten, eigenlijk een stel adolescenten in huis gehaald. Enthousiaste jongemannen bij wie de prefrontale cortex nog niet altijd helemaal is uitgerijpt. We kunnen hen zien als een stel jonge honden met een nog gebrekkige gewetensontwikkeling. Zij zijn zo verhit in hun slimme spel dat zij vergeten dat ze met echt geld, van echte, kwetsbare mensen te maken hebben.
Maar waar waren de oudere bankiers? Waarom hebben zij zich niet als wijze ouders over hen ontfermd, om hen morele kaders te leren. We zouden kunnen zeggen dat bankiers aan hetzelfde euvel lijden als alle ouders in deze hedonistische, geïndividualiseerde maatschappij. Het consumptieve 'ik' van de ouder is zo belangrijk geworden dat de ouder het bewaken van de grenzen en morele kaders van zijn kinderen verwaarloost.

Narcisme en mannelijke hormonen leiden tot imponeergedrag en het nemen van grote risico’s. Soms te groot.

      Er wordt als topbestuurder natuurlijk ook wel veel van de eigen moraliteit gevraagd. Elke werknemer op een lager niveau heeft iemand boven zich die zijn grenzen bewaakt. De hoogste baas zelf niet, dus die moet beschikken over een sterk geïnternaliseerd moreel kader. Wanneer daar ook maar iets aan hapert, kan er met zulke grote verleidingen van de god Mammon in de buurt toch iets misgaan. Dat komt pas aan het licht als teveel lucht in het systeem eenmaal geldrot begint te veroorzaken.
Disproportionele beloningen corrumperen net als macht. Beloningen worden beleefd als consequenties van bepaald gedrag en zijn daarom sterke bekrachtigers van dit gedrag. Excessieve beloningen zetten daarom aan tot het nemen van onverantwoorde risico's. Ofwel bestuurders die het alleen voor een topsalaris doen, zijn niet altijd de topbestuurders waarvoor wij hen aanzien. Daarom moet het gedrag van een goede bankier niet door externe bekrachtigers worden bepaald, maar door de íntrinsieke waarde die ‘goed bankieren’ heeft.
De samenleving heeft behoefte aan bankiers die ‘goed genoeg’ en integer zijn, aan bankiers die zich realiseren dat zij díenstbaar zijn aan de reële economie en aan reële mensen. Die dat niet saai vinden maar juist een bijzondere eer.
De psycholoog Daniel Kahneman, nobelprijswinnaar economie 2002, heef laten zien dat menselijke oordeels- en besluitvorming niet strookt met de strenge definitie van rationaliteit, de homo economicus, die de economie hanteert. Het wordt dus hoog tijd dat economen in hun theorievorming én in de uitvoering van hun werk meer oog krijgen voor gevoelens. Bankiers moeten zich realiseren dat diep in hun brein nog steeds het dier huist. Zij doen er dus goed aan zich bewúst te zijn van hun irrationaliteit, hier rekening mee te houden en elkaar erop aan te spreken.
Omdat vrouwen veel minder mannelijke hormonen hebben en het vrouwelijk hormoon progesteron voor rust en bescherming zorgt, zou meer vrouwen aan de bestuurstafel niet misstaan. Het is dan ook niet verrassend dat Kahneman ontdekte dat vrouwen gemiddeld beter presteren dan mannen wanneer zij kansen moeten schatten en besluiten moeten nemen, omdat zij een minder agressieve stijl van besluitvorming hebben.
De financiële wereld kan van de natuur leren hoe evenwichtige groeiprocessen verlopen. De sector staat minder ver van de natuur af dan zij denkt. Technisch analisten ontdekten dat in beursgrafieken — die in feite een index zijn van menselijk gedrag — vaste patronen zitten die overal in de natuur terugkomen. Patronen, zoals de blaadjes van een zonnebloem, die verwijzen naar de rekenkundige rij ontdekt door de Italiaanse wiskundige Fibonacci.
De heren in de financiële sector doen er goed aan beter te luisteren naar hun meester de natuur, die ons al miljarden jaren van wijsheid voorging. Als zij dan ook nog wat meer aan zelfreflectie doen, zal blijken dat er minder kans is op het type felle uitslaande brand waarin Icarus nu zijn vleugels heeft verbrand.